Thời gian qua, công tác giải quyết khiếu nại hành chính đã có những bước chuyển biến tích cực, các cơ quan hành chính Nhà nước đã giải quyết kịp thời được số lượng lớn các đơn khiếu nại, cùng với đó, chất lượng giải quyết cũng được nâng lên. Tuy nhiên, tình hình khiếu nại hành chính vẫn còn khá phức tạp và gay gắt, số lượng vụ việc khiếu nại hiện chưa có xu hướng giảm do vẫn còn những tồn tại, hạn chế trong công tác này về cả thể chế pháp luật cũng như quá trình tổ chức thực hiện.
Khiếu nại hành chính là một quyền dân chủ, là phương thức để người dân bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Giải quyết khiếu nại là cơ chế để Nhà nước xem xét, đánh giá lại các quyết định hành chính, hành vi hành chính của mình có phù hợp với thực tiễn và các quy định pháp luật hay không. Có những cơ chế khác nhau để giải quyết các khiếu nại của người dân, có thể thông qua con đường hành chính hoặc tư pháp. Trong cơ chế hành chính cũng có hai phương thức, một là thông qua thủ tục hành chính, hai là tài phán hành chính (từ năm 1996).
Ở Việt Nam, quyền khiếu nại được ghi nhận trong Hiến pháp và được thể chế hóa trong các văn bản luật và dưới luật.
Điều 30 Hiến pháp 2013 ghi nhận: "Mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền phải tiếp nhận, giải quyết khiếu nại, tố cáo. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật. Nghiêm cấm việc trả thù người khiếu nại, tố cáo hoặc lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác”.
Luật Khiếu nại năm 2011 và các văn bản hướng dẫn thi hành đã xây dựng cơ chế cụ thể để thực hiện quyền khiếu nại của người dân và giải quyết khiếu nại theo cơ chế hành chính. Giải quyết tốt khiếu nại hành chính theo thủ tục hành chính có ý nghĩa quan trọng trên nhiều phương diện nhằm bảo đảm quyền khiếu nại hành chính của công dân, phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa và sức mạnh, trí tuệ của nhân dân trong việc tham gia quản lý Nhà nước, phát hiện những sai phạm, yếu kém trong quản lý để có biện pháp chấn chỉnh, xử lý kịp thời, bảo đảm trật tự, kỷ cương, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa và nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước, củng cố các điều kiện để có thể giải quyết vụ việc khiếu nại theo thủ tục tư pháp.
Có thể mô tả sơ đồ các bước khiếu nại hành chính, giải quyết khiếu nại hành chính theo quy định hiện hành như sau:
Thời gian qua, công tác giải quyết khiếu nại hành chính đã có những chuyển biến tích cực và dần đi vào nền nếp; các cơ quan hành chính Nhà nước đã giải quyết kịp thời được số lượng lớn đơn khiếu nại, chất lượng giải quyết đã được nâng lên. Nhiều vụ việc khiếu nại gay gắt, bức xúc, phức tạp, tồn đọng kéo dài đã được giải quyết dứt điểm, góp phần bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
Ngoài ra, có một số vụ việc phức tạp, tồn đọng kéo dài dù đã qua nhiều lần giải quyết được Thanh tra Chính phủ thống kê và tham mưu cho Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương để giải quyết dứt điểm. Tuy nhiên, tình hình khiếu nại hành chính vẫn còn khá phức tạp và gay gắt, số lượng vụ việc khiếu nại không có xu hướng giảm do có những tồn tại, hạn chế trong công tác này về cả thể chế pháp luật cũng như quá trình tổ chức thực hiện.
Về khách quan: Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi cơ chế quản lý nên hoạt động hành chính gây ra nhiều khó khăn vướng mắc trong việc thực hiện quyền, nghĩa vụ của người dân, doanh nghiệp dẫn đến khiếu nại. Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và theo đó là sự gia tăng của đô thị hóa đòi hỏi có sự điều chỉnh quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất cũng như thu hồi diện tích đất khá lớn, đụng chạm đến lợi ích và sinh kế của người dân tất yếu gây ra nhiều khiếu kiện.
Một số quy định của pháp luật còn bất cập, thiếu rõ ràng, cụ thể hoặc có sự chồng chéo, mâu thuẫn, nên khi giải quyết không có đủ cơ sở pháp lý hoặc lúng túng trong áp dụng pháp luật (chủ yếu là các quy định về quản lý, sử dụng đất đai, nhà ở, quy định về giải quyết khiếu nại, tố cáo, tranh chấp đất đai).
Nhiều địa phương còn thiếu cán bộ hoặc cán bộ chưa có đủ năng lực, kinh nghiệm. Hồ sơ quản lý của các cơ quan chức năng (sổ địa chính, bản đồ địa chính…) lưu trữ không đầy đủ hoặc còn thiếu nên khi phát sinh khiếu nại, tố cáo không đủ tài liệu để xem xét, kết luận giải quyết…
Về chủ quan: Nhận thức về pháp luật và trách nhiệm trong giải quyết khiếu nại, tố cáo của một bộ phận cán bộ còn yếu. Công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện nhiệm vụ tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo của chính quyền các cấp ở một số nơi còn thiếu quyết liệt.
Trong nhiều trường hợp còn có tâm lý ngại va chạm, né tránh, có khi còn sợ liên đới trách nhiệm. Một số cán bộ làm nhiệm vụ tiếp công dân, tham mưu, giải quyết khiếu nại, tố cáo thiếu năng lực và tinh thần trách nhiệm, nên giải quyết vụ việc chưa khách quan, chính xác, kịp thời hoặc chưa bảo đảm vụ việc được giải quyết hợp lý, hợp tình nên công dân không nhất trí, tiếp tục khiếu nại.
Sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng còn bị động, thiếu chặt chẽ, trách nhiệm trong giải quyết khiếu nại có trường hợp không rõ ràng. Trong một số vụ việc, các cơ quan Trung ương, địa phương khi xem xét, đưa ra ý kiến thiếu sự nhất quán, công dân dựa vào các ý kiến khác nhau để khiếu kiện gay gắt, kéo dài.
Tình trạng chuyển đơn thư khiếu nại lòng vòng giữa các cơ quan cũng là nguyên nhân để công dân khiếu kiện kéo dài.
Tình hình khiếu nại, tố cáo thời gian tới còn tiếp tục có những diễn biến phức tạp và tập trung chủ yếu trong lĩnh vực đất đai, tập trung nhiều ở những địa phương, địa bàn thu hồi nhiều đất của dân để thực hiện các dự án phát triển kinh tế - xã hội. Khiếu nại đông người, phức tạp sẽ phát sinh ở những nơi không làm tốt công tác thu hồi đất, giải phóng mặt bằng, không quan tâm đúng mức đến công tác vận động, thuyết phục và giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân. Chính sách, pháp luật, nhất là trong lĩnh vực quản lý đất đai trong thời gian tới tiếp tục có sự thay đổi, trong khi những hạn chế, yếu kém trong công tác quản lý Nhà nước về đất đai chậm được khắc phục. Tình trạng lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo; lợi dụng dân chủ, kích động, lôi kéo người khiếu kiện…
Chính vì vậy, trong thời gian tới, các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền cần tập trung một số giải pháp sau:
Thứ nhất, về nhận thức phải coi công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo là một nhiệm vụ chính trị quan trọng, thường xuyên của cả hệ thống chính trị; tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, sự chỉ đạo điều hành của chính quyền các cấp trong công tác tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo nhằm bảo đảm quyền lợi của công dân và góp phần ổn định chính trị, phát triển kinh tế.
Tăng cường công tác phổ biến, giáo dục pháp luật về khiếu nại, tố cáo để nâng cao hiểu biết pháp luật về khiếu nại, tố cáo của cán bộ, nhân dân (tập trung ở khu vực xã, phường, thị trấn), các cơ quan báo, đài phát thanh, truyền hình phối hợp với các cơ quan hữu quan thường xuyên tuyên truyền pháp luật khiếu nại, tố cáo bằng các hình thức phong phú, thiết thực, tăng thời lượng, bài viết, chuyên đề, biểu dương kịp thời những điển hình tốt, kinh nghiệm, sáng kiến hay, phê phán những hành vi vi phạm pháp luật khiếu nại, tố cáo.
Thứ hai, đẩy mạnh công tác xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, tập trung vào pháp luật về đất đai, nhà ở, đầu tư, xây dựng, pháp luật về kinh doanh… Tăng cường chấn chỉnh công tác quản lý Nhà nước trên các lĩnh vực. Hoàn thiện cơ chế phối hợp đối với công tác tiếp dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo. Đổi mới và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động giám sát của hệ thống cơ quan quyền lực Nhà nước đối với công tác giải quyết khiếu nại của các cơ quan hành chính.
Thứ ba, nâng cao chất lượng giải quyết khiếu nại hành chính, đặc biệt coi trọng đối thoại cũng như quá trình thẩm tra, xác minh để có quyết định, kết luận giải quyết khiếu nại khách quan, chính xác. Chủ động chỉ đạo, tổ chức phối hợp giữa cơ quan cấp trên với cơ quan cấp dưới. Phát huy tối đa hiệu quả việc đối thoại, gặp gỡ, trao đổi với người khiếu nại, đặc biệt là đối với các vụ việc đông người, phức tạp, gay gắt.
Tăng cường kiểm tra, đôn đốc bảo đảm cho các quyết định giải quyết khiếu nại được thực hiện nghiêm chỉnh. Tập trung kiểm tra rà soát, phối hợp, tuyên truyền, vận động để giải quyết dứt điểm các vụ việc khiếu nại, tố cáo đông người, phức tạp, tồn đọng. Đồng thời giải quyết dứt điểm ngay các vụ việc mới phát sinh tại cơ sở, hạn chế tình trạng khiếu nại, tố cáo vượt cấp.
Tăng cường thanh tra, kiểm tra nhằm nâng cao trách nhiệm và hiệu quả của công tác giải quyết khiếu nại hành chính.
Xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về khiếu nại hành chính thông qua việc làm rõ trách nhiệm giữa cá nhân và tập thể; quy định chế tài áp dụng tương ứng để xử lý vi phạm trong khiếu nại và giải quyết khiếu nại hành chính; hoàn thiện quy trình, thủ tục xác định trách nhiệm pháp lý và hậu quả pháp lý mà các chủ thể phải gánh chịu nếu vi phạm pháp luật; công khai các vi phạm và tăng cường giám sát việc xử lý các vi phạm pháp luật trong lĩnh vực khiếu nại hành chính.
Thứ tư, tăng cường sự tham gia, giám sát của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức đoàn thể xã hội đối với việc thực hiện pháp luật về khiếu nại hành chính thông qua việc tạo điều kiện và huy động sự tham gia của xã hội vào giám sát hoạt động giải quyết khiếu nại hành chính bằng cách: Công khai trình tự, thủ tục tiếp công dân, xử lý đơn thư và giải quyết khiếu nại hành chính, công khai kết quả giải quyết các vụ việc khiếu nại hành chính trên phương tiện thông tin đại chúng hoặc niêm yết tại trụ sở cơ quan, mở rộng, tạo điều kiện để các tổ chức đoàn thể xã hội phối hợp với các cơ quan Nhà nước tham gia vào quá trình giải quyết khiếu nại hành chính; tăng cường trách nhiệm giải trình khi tiếp nhận và xử lý các kiến nghị từ hoạt động giám sát của xã hội, nhất là của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức thành viên, các Ban Thanh tra nhân dân…/.
TS. Đinh Văn Minh
Viện trưởng Viện Khoa học Thanh tra