Việc xác định đúng đắn yêu cầu và định hướng hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành sẽ là cơ sở, “ kim chỉ nam” cho việc ban hành, sửa đổi, bổ sung thay thế các quy định pháp luật về thanh tra chuyên ngành.
Pháp luật về thanh tra chuyên ngành đã được hình thành kể từ khi Việt Nam xóa bỏ cơ chế quan liêu bao cấp chuyển sang nền kinh tế thị trường. Trải qua một khoảng thời gian phát triển, thiết nghĩ dưới góc độ lý luận cần có sự nhìn nhận, đánh giá lại về yêu cầu và định hướng hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành trong giai đoạn hiện nay cho phù hợp với thực tiễn quản lý nói riêng cũng như đòi hỏi của xã hội nói chung . Đó cũng là hai nội dung chính mà bài viết đưa ra trao đổi. Bởi lẽ, việc xác định đúng đắn yêu cầu và định hướng hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành sẽ là cơ sở, “ kim chỉ nam” cho việc ban hành, sửa đổi, bổ sung thay thế các quy định pháp luật về thanh tra chuyên ngành.
1.Yêu cầu hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành
Thứ nhất, xuất phát từ yêu cầu đổi mới cơ chế quản lý kinh tế
Trước đây, với cơ chế quản lý kinh tế tập trung quan liêu, bao cấp, Nhà nước hoạt động như một cơ quan tổng chỉ huy trực tiếp can thiệp vào các hoạt động kinh tế. Các hoạt động sản xuất cũng như việc tranh chấp giữa các đơn vị sản xuất, kinh doanh đều được giải quyết theo con đường hành chính và phụ thuộc thường xuyên vào các chỉ thị của bộ chủ quản và sở chủ quản. Với việc thực hiện nhất quán, lâu dài đường lối “phát triển kinh tế nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa” đã làm nảy sinh các yêu cầu đổi mới về quản lý nhà nước. Để quản lý nhà nước được tốt, không còn cách nào khác là bộ, ngành một mặt phải tập trung tổ chức hoạch định chiến lược, qui hoạch chính sách phát triển ngành… Để tiến hành được những nội dung trên, nhất thiết phải tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra. Mục đích hoạt động thanh tra nhằm phát hiện sơ hở trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền biện pháp khắc phục; phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật; giúp cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện đúng quy định của pháp luật; phát huy nhân tố tích cực; góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Từ yêu cầu đổi mới về kinh tế dẫn đến yêu cầu đổi mới về hoạt động quản lý của nhà nước, tất yếu các quy định của pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải được ban hành cho phù hợp.
Thứ hai, xuất phát từ yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền
Để đáp ứng yêu cầu Nhà nước pháp quyền đòi hỏi phải xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về thanh tra chuyên ngành. Về mặt hình thức pháp lý, pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải điều chỉnh bao quát, toàn diện các quan hệ giữa quản lý hành chính nhà nước và cá nhân, tổ chức trong các ngành, lĩnh vực. Về mặt nội dung pháp lý, pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải thể hiện và đáp ứng nhu cầu khách quan của xã hội, thúc đẩy sự phát triển kinh tế - văn hóa – chính trị - xã hội… Về cấu trúc, pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải là một thể thống nhất, chặt chẽ về thứ bậc trong đó Hiến pháp giữ vai trò “đạo luật gốc”.
Thứ ba, do yêu cầu của quá trình cải cách hành chính
Cải cách hành chính và hiện đại hóa nền hành chính là vấn đề mang tính phổ biến trên toàn thế giới, được mọi quốc gia quan tâm, nhưng mức độ và nhu cầu cải cách, hiện đại hóa nền hành chính ở mỗi nước lại rất khác nhau, tùy thuộc vào các quá trình chính trị, kinh tế- xã hội đang diễn ra; hình thức cấu trúc nhà nước; truyền thống lịch sử của quốc gia đó và nhiều nhân tố chủ quan, khách quan khác nhau. Nhưng tựu trung, cải cách hành chính phải phục vụ nhiệm vụ phát triển và đổi mới toàn diện đất nước, phục vụ đắc lực cải cách kinh tế, tăng cường năng lực quản lý vĩ mô của Nhà nước đối với nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, phát triển đất nước theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Để thực hiện nhiệm vụ này, pháp luật trong từng lĩnh vực phải được xây dựng và hoàn thiện để tạo nên một tổng thể hệ thống pháp luật đáp ứng yêu cầu cải cách hành chính góp phần tăng cường hiệu lực của bộ máy quản lý nhà nươc. Pháp luật về thanh tra chuyên ngành không nằm ngoài hệ thống pháp luật nói chung. Vì vậy, việc hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành cũng là đòi hỏi khách quan của cải cách hành chính, góp phần tạo ra một cuộc cải cách hành chính đồng bộ, xây dựng một nền hành chính trong sạch, vững mạnh, hiệu lực, hiệu quả. Tất nhiên yêu cầu của công cuộc đổi mới về pháp luật được tiến hành từng bước, song phải được xem xét toàn diện. Đổi mới hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành cũng phải đặt trong sự vận động chung.
Thứ tư, yêu cầu của xu thế hội nhập và toàn cầu hóa
Xu thế toàn cầu hoá và hội nhập là một đặc trưng cho sự phát triển kinh tế thế giới thế kỷ 20. Cho nên nước ta một mặt chủ động hội nhập, mặt khác cũng chịu sự tác động mạnh mẽ của xu thế hội nhập và toàn cầu hóa. Điều này có nghĩa là, các quan hệ xã hội mang tính quốc tế, có yếu tố nước ngoài ở nước ta ngày càng nhiều, phong phú, phức tạp. Trong bối cảnh mở cửa, hội nhập thì việc các tổ chức, cá nhân nước ngoài vào Việt Nam với những mục đích khác nhau ngày càng nhiều và đa dạng. Do đó, việc phát sinh hoạt động thanh tra chuyên ngành đối với các tổ chức, cá nhân nước ngoài sinh sống, làm việc, kinh doanh trên lãnh thổ Việt Nam là điều không tránh khỏi.
Điều đó đòi hỏi toàn bộ hoạt động của bộ máy nhà nước nói chung và hoạt động của các cơ quan thanh tra chuyên ngành nói riêng cũng phải đổi mới và hoàn thiện để có thể thực hiện được đầy đủ và nghiêm chỉnh những cam kết quốc tế. Hơn nữa, trong quá trình hội nhập, Việt Nam ngày càng có điều kiện tham gia các tổ chức quốc tế ví dụ tổ chức ICAO (tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế), Tổ chức Hàng hải quốc tế (IMO). Một mặt, giúp chúng ta có điều kiện bắt nhịp xu hướng phát triển chung của thế giới; mặt khác, đòi hỏi chúng ta phải theo những quy chuẩn chung của các nước đã phát triển, trong đó pháp luật về thanh tra chuyên ngành cũng là một lĩnh vực chúng ta phải hội nhập.
Vì vậy, pháp luật về thanh tra chuyên ngành cũng cần phải có những thay đổi nhất định để phù hợp với pháp luật và thông lệ quốc tế góp phần tạo điều kiệntổ chức quốc tế ví dụ tổ chức ICAO (tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế), Tổ chức Hàng hải quốc tế (IMO). Một mặt, giúp chúng ta có điều kiện bắt nhịp xu hướng phát triển chung của thế giới; mặt khác, đòi hỏi chúng ta phải theo những quy chuẩn chung của các nước đã phát triển, trong đó pháp luật về thanh tra chuyên ngành cũng là một lĩnh vực chúng ta phải hội nhập.
Ảnh minh họa
2. Định hướng hoàn thiện pháp luật về pháp luật thanh tra chuyên ngành
Từ những yêu cầu cấp thiết trên cho thấy, việc tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành ở Việt Nam hiện nay là vô cùng quan trọng, trong đó, cần chú trọng những điểm sau:
Một là, xác lập, đảm bảo tính hệ thống và kế thừa của pháp luật về thanh tra chuyên ngành. Cụ thể:
- Pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải đảm bảo tính thống nhất với pháp luật thanh tra nói chung, không trái, mâu thuẫn với quy định của Hiến pháp và pháp luật chuyên ngành.
- Phải kế thừa những yếu tố hợp lý trong các quy định pháp luật về thanh tra chuyên ngành về tổ chức, hoạt động của thanh tra chuyên ngành qua các thời kỳ, đồng thời vận dụng một cách sáng tạo những kinh nghiệm pháp luật về thanh tra chuyên ngành của các nước trên thế giới.
Lịch sử phát triển thanh tra ngành ở nước ta đã được hơn 60 năm. Thời gian đó để lại không ít những kinh nghiệm về tổ chức, hoạt động. Xu hướng gia tăng quyền lực, gia tăng phạm vi điều chỉnh cũng thể hiện rất rõ trong các thời kỳ v.v… Đó là những yếu tố hợp lý mà trong quá trình đổi mới, hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành cần chú ý kế thừa và phát triển. Cần phải xác định các nhóm quan hệ xã hội nào đang hình thành và sẽ hình thành trong quản lý nhà nước cần có sự tác động, điều chỉnh của pháp luật về thanh tra chuyên ngành. Bên cạnh đó, trong quá trình hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành, chúng ta cần học hỏi kinh nghiệm tổ chức, hoạt động thanh tra chuyên ngành, có thể chọn lọc những quy định phù hợp để “ du nhập pháp luật” của các nước trên thế giới. Tất nhiên, mỗi nước đều có một hoàn cảnh chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá nhất định, đo đó cần vận dụng một cách sáng tạo các kinh nghiệm của họ.
Hai là, nhận thức đúng đắn và đầy đủ hơn về vị trí, vai trò quan trọng của hoạt động thanh tra chuyên ngành, trên cơ sở đó xác lập những quy phạm pháp luật phù hợp để điểu chỉnh.
Trước hết vị trí, vai trò của thanh tra chuyên ngành xuất phát từ vị trí, vai trò của thanh tra nói chung - đó là một khâu bắt buộc trong quy trình quản lý : ban hành quyết định – triển khai thực hiện – thanh tra, kiểm tra. Đồng thời với đặc thù của thanh tra chuyên ngành hướng tới đối tượng là các cá nhân, tổ chức bên ngoài xã hội, càng cần phải thúc đẩy vị trí, vai trò là một chức năng thiết yếu của cơ quan quản lý ngành, lĩnh vực trong giai đoạn sắp tới. Bởi lẽ, khi mà nhà nước nói chung và các bộ, ngành nói riêng quản lý ở tầm vĩ mô, xóa bỏ cơ chế mệnh lệnh hành chính thì càng cầncó sự thanh tra chuyên ngành để kiểm soát hoạt động của các cơ quan, cá nhân, tổ chức trong khuôn khổ của pháp luật.
Ba là, việc hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải xây dựng trên cơ sở tiến hành đổi mới đồng bộ trên các phương diện: tổ chức, bộ máy, phương thức hoạt động và đội ngũ cán bộ, công chức thanh tra chuyên ngành. Việc đổi mới về tổ chức, hoạt động của thanh tra chuyên ngành phải đặt trong bối cảnh đổi mới của cả bộ máy nhà nước. Thanh tra luôn là chức năng thiết yếu của quản lý nhà nước, vì vậy, thanh tra phải gắn liền với quản lý và phải phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ quản lý trong từng giai đoạn cụ thể.
Cần khẳng định rằng hoạt động thanh tra chuyên ngành (dù với tên gọi khác nhau, quan điểm khác nhau) luôn tồn tại qua các thời kỳ gắn liền với nhiệm vụ quản lý nhà nước của các bộ, ngành và lĩnh vực. Việc hình thành tổ chức Thanh tra ngành và lĩnh vực là một yêu cầu khách quan. Vấn đề đặt ra là cần tổ chức Thanh tra gọn, tập trung vào một đầu mối và điều hành hoạt động thanh tra chuyên ngành để tránh sự chồng chéo, trùng lặp làm cho cơ sở đỡ khó khăn, phức tạp. Phải bảo đảm tổ chức gọn nhẹ, hoạt động có hiệu quả. Đây là vấn đề vừa có tính nguyên tắc, vừa là mục tiêu khi xây dựng bất kỳ một phương án tổ chức nào. Mô hình tổ chức Thanh tra chuyên ngành được xây dựng căn cứ trên một số nguyên tắc cơ bản sau đây: tập trung dân chủ, quản lý theo ngành, lĩnh vực kết hợp quản lý theo địa phương và vùng lãnh thổ; dựa trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn quản lý nhà nước và mô hình bộ máy tổ chức của ngành, lĩnh vực theo hướng tinh giản, gọn nhẹ có đủ năng lực sử dụng đúng quyền lực và từng bước hiện đại hoá để quản lý có hiệu lực và hiệu quả hoạt động, công tác thanh tra, phục vụ nhiệm vụ quản lý của ngành, lĩnh vực vừa mang tính tổng hợp, bao quát, vừa chuyên sâu. Chức năng, nhiệm vụ của mỗi bộ, sở là giới hạn hoạt động thanh tra bộ, sở đó. Việc phân quyền cho các tổ chức Thanh tra đều phải dựa trên cơ sở quyền hạn mà Nhà nước giao cho thủ trưởng bộ, ngành đó.
Những đặc điểm kinh tế, kỹ thuật của ngành là cơ sở hình thành tính đặc thù của thanh tra ngành cũng như sự đòi hỏi tồn tại hoặc không cần thiết phải có tổ chức Thanh tra ngành. Vì vậy việc đổi mới tổ chức, hoạt động thanh tra ngành cần phải tính toán đến các điều này.
- Về phương thức hoạt động thanh tra chuyên ngành
Một trong những điểm mấu chốt về mặt nhận thức, phân biệt hoạt động thanh tra hành chính và thanh tra chuyên ngành, đó là, hoạt động thanh tra chuyên ngành hướng chủ yếu tới việc phòng ngừa, phát hiện và xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực chuyên ngành. Vì vậy, pháp luật về thanh tra chuyên ngành phải quy định tổ chức thanh tra chuyên ngành được giao quyền hạn thích hợp nhằm đảm bảo cho hoạt động thanh tra có tính độc lập, chủ động, linh hoạt, “ phản ứng nhanh” trong hoạt động thanh tra chuyên ngành. Đồng thời, hoạt động thanh tra chuyên ngành phải được tiến hành kịp thời, nhanh gọn, có trọng tâm, trọng điểm, đáp ứng được yêu cầu của công tác quản lý và không làm ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của cơ quan, tổ chức, cá nhân được thanh tra.
- Về công tác cán bộ, đội ngũ cán bộ thanh tra phải đảm bảo đủ về số lượng, đáp ứng được yêu cầu về chất lượng, có chính sách đãi ngộ thích đáng và được trang bị đầy đủ phương tiện làm việc cần thiết. Tổ chức Thanh tra bộ, ngành cần được tăng cường đủ số lượng biên chế cần thiết để đảm bảo được chức trách, nhiệm vụ được giao và khối lượng công việc ngày càng tăng. Điều quan trọng hơn là việc kiện toàn, củng cố cán bộ lãnh đạo, nhất là Chánh Thanh tra tương xứng với vị trí, quyền hạn của tổ chức Thanh tra bộ, ngành. Trong điều kiện cơ chế thị trường hiện nay, hoạt động thanh tra của bộ, ngành liên quan đến nhiều đối tượng, phạm vi hoạt động rộng trong toàn xã hội, liên quan đến nhiều lĩnh vực chuyên môn, đòi hỏi đội ngũ cán bộ thanh tra vừa có kiến thức tổng hợp, vừa có am hiểu sâu về chuyên ngành, vì vậy cần tăng cường việc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ thanh tra, đồng thời yêu cầu tuyển chọn đội ngũ cán bộ làm công tác thanh tra có năng lực, trình độc và cần có chế độ, chính sách thích hợp để đảm bảo cho hoạt động thanh tra không bị phụ thuộc vào đối tượng thanh tra.
Tóm lại, việc hoàn thiện pháp luật về thanh tra chuyên ngành cần phải tuân thủ những định hướng mang tính nguyên tắc trên. Bên cạnh đó, việc nâng cao chất lượng pháp luật về thanh tra chuyên ngành còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: đảm bảo tăng cường sự lãnh đạo chỉ đạo của Đảng phản ánh đầy đủ và khách quan quy luật tồn tại và phát triển của các quan hệ xã hội cần được điều chỉnh bằng pháp luật về thanh tra chuyên ngành ; nâng cao năng lực lập pháp của Quốc hội và lập quy của Chính phủ và các cơ quan nhà nước khác…
Ths. Bùi Thị Thanh Thúy (Học viện Hành chính Quốc gia)