Cách mạng tháng Tám thành công, đất nước ta bước vào một kỷ nguyên mới: kỷ nguyên độc lập, tự do. Tuy nhiên, đây cũng là thời điểm đầy khó khăn, thử thách khi chính quyền mới vừa phải chống “thù trong, giặc ngoài”.
Hơn lúc nào hết, vấn đề quan trọng hàng đầu lúc này là phải “an dân”, giữ vững kỷ cương, phép nước, tạo niềm tin cho nhân dân vào chính quyền mới. Chính vì vậy, lần đầu tiên, Hội đồng Chính phủ đã đưa ra vấn để thành lập tổ chức thanh tra. Ngày 13/11/1945, Hội đồng Chính phủ nhất trí với đề nghị của ông Phạm Ngọc Thạch về việc tổ chức Ban Thanh tra của Chính phủ. Sau một thời gian chuẩn bị các thủ tục, văn bản, nhân sự, Hồ Chí Minh - nhân danh Chủ tịch Chính phủ Nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ký Sắc lệnh số 64/SL thành lập Ban Thanh tra đặc biệt vào ngày 23/11/1945.
Giai đoạn từ năm 1945 đến 1955, các Bộ được thiết lập, trong cơ cấu tổ chức của Bộ có Nha Thanh tra. Nha Thanh tra do một Tổng Thanh tra điều khiển và có một số thanh tra viên giúp việc có nhiệm vụ kiểm soát các công việc của cơ quan, các cấp thuộc bộ về mọi phương diện. Tổng Thanh tra và các thanh tra viên “do Sắc lệnh bổ nhiệm theo đề nghị của Bộ trưởng, sắc luật đó sẽ đưa ra Hội đồng Chính phủ thông qua”. Theo đó, ở một số Bộ đó được thành lập Nha thanh tra, như: Nha Thanh tra hành chính, Nha Thanh tra Bộ Nội vụ, Bộ Canh nông, Nha Thanh tra hành chính lao động và Ban Thanh tra Bộ Kinh tế. Năm 1947 thành lập Phòng kiểm tra Bộ Thương binh và cựu thương binh. Năm 1948 thành lập Nha tổng thanh tra tài chính...
Giai đoạn từ năm 1955 đến năm 1975, cùng với việc củng cố chính quyền nhân dân, thanh tra bộ, ngành cũng được tổ chức lại, trong đó có ngành giao thông vận tải. Trọng tâm hoạt động của thanh tra các Bộ, ngành thời kỳ này là thanh tra, kiểm tra việc thực hiện kế hoạch, chỉ tiêu pháp lệnh, chính sách của Đảng, Nhà nước; giải quyết và đôn đốc việc giải quyết kịp thời các khiếu tố của nhân dân, cụ thể: Tháng 3/1955, tại Hội nghị lần thứ bảy, Ban Chấp hành Trung ương Đảng quyết định tăng cường kiểm tra việc thi hành các chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ. Nghị quyết nhấn mạnh: cần lập Ban kiểm tra Trung ương và ngành nào cũng phải tự tổ chức việc kiểm tra của mình. Điều 7 của Sắc lệnh số 261/SL được ban hành, Thanh tra ngành Ngành Giao thông vận tải ra đời trong hoàn cảnh đó. Cuối năm 1958, thực hiện chủ trương chấn chỉnh, tổ chức phân cấp quản lý, tăng cường lãnh đạo cho cấp dưới, Thanh tra Giao thông vận tải và ban kiểm tra các Tổng cục được giải thể. Năm 1961, Bộ Giao thông vận tải có Quyết định số 433 thành lập lại lực lượng Thanh tra của Ngành. Nội dung công tác có phương hướng rõ hơn nhưng cũng đang trong thời kỳ tìm phương án tổ chức. Nhân sự thời gian này chỉ có 5 người.Cuối năm, Lãnh đạo Bộ điều động bổ sung thêm 14 cán bộ để tăng cường công tác trong 3 tháng và 1 cán bộ hỗ trợ trong 6 tháng. Khi Hội đồng Chính phủ ban hành Nghị định số 160/CP, ngày 09/10/1961 tố chức lại Bộ Giao thông và Bưu điện thì Ban Thanh tra Bộ được tái thành lập, có nhiệm vụ “giúp lãnh đạo Bộ tiến hành công tác kiểm tra, tổ chức thực hiện các chỉ thị, nghị quyết của Trung ương Đảng, Chính phủ và các chủ trương chính sách của Ngành”. Đến năm 1965, Uỷ ban thanh tra của Chính phủ giải thể, song Ban thanh tra Bộ, ngành, trong đó có Ngành giao thông vận tải được duy trì và tăng cường, thanh tra, kiểm soát nội bộ, gắn công tác thanh tra với việc chỉ đạo thực hiện chỉ tiêu, kế hoạch nhà nước và các nhiệm vụ công tác khác. Như vậy, trong giai đoạn 1955 - 1975, cùng với thăng trầm của lịch sử, ngành Thanh tra nói chung, Thanh tra Giao thông vận tải nói riêng cũng có nhiều thay đổi và từng bước trưởng thành.
Giai đoạn từ năm 1975 đến khi có Pháp lệnh Thanh tra năm 1990. Tổ chức và hoạt động thanh tra được Nhà nước rất quan tâm, củng cố với mục đích tăng cường, bảo vệ thành quả cách mạng, giải phóng toàn dân tộc. Ngày 03/01/1977, Hội đồng Chính phủ ban hành Điều lệ tổ chức và hoạt động của Ủy ban Thanh tra của Chính phủ; Ủy ban Thanh tra Nhà nước ban hành Thông tư số 04/TT - TTr, ngày 20/7/1977 về tổ chức thanh tra ngành. Uỷ ban Thanh tra Nhà nước, tổ chức thanh tra ngành được kiện toàn và tăng cường mạnh mẽ. Có thể nói trong thời kỳ này, công tác thanh tra nhìn chung đó biến chuyển cả về chất và lượng. Tuy nhiên, chức năng, nhiệm vụ vẫn chưa được phân biệt rõ, hoạt động chưa đi vào nền nếp; mối quan hệ chỉ đạo, điều hành cũng lỏng lẻo, thiếu trọng tâm, trọng điểm; nhiệm vụ của Đảng và Nhà nước cũng bị lẫn lộn chưa được phân biệt dù ở mức độ tương đối.
Năm 1986, năm khởi đầu sự nghiệp đổi mới với Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng. Các bộ, ngành đang dần được củng cố theo hướng tăng cường quản lý nhà nước đối với ngành, lĩnh vực, trước tiên phải kể đến Nghị định số 196/HĐBT, ngày 11/12/1989 của Hội đồng Bộ trưởng về tổ chức Bộ, ngành. Cùng với tất cả các lĩnh vực khác, Thanh tra bộ, ngành đó có bước đổi mới về chất và lượng. Thanh tra Bộ Giao thông vận tải trong thời kỳ này cũng được củng cố và đi vào hoạt động có hiệu quả, phục vụ quản lý nhà nước, xây dựng và phát triển ngành. Bộ Giao thông và Bưu điện được coi là Bộ có vai trò rất quan trọng trong việc xây dựng và khôi phục đất nước sau chiến tranh, phải tiếp nhận cơ sở hạ tầng giao thông rất lớn. Thêm vào đó là phải quản lý xây dựng nhiều công trình quan trọng như Cầu Thăng Long, cầu Chương Dương, khôi phục các tuyến đường sắt Bắc - Nam, Hà Nội đi các Tỉnh; các tuyến đường bộ, các cảng biển... chính vì tầm quan trong như vậy mà công tác thanh tra của bộ được Lãnh đạo bộ rất quan tâm.
Thời kỳ này, Ban Thanh tra Bộ Giao thông vận tải có tăng cường về lực lượng, có thời điểm lên tới 40 người, chủ yếu được lấy từ Cục Bảo vệ chính trị của Bộ và các xí nghiệp vận tải đường bộ, đường sắt. Tại mỗi đơn vị cấp dưới cũng thiết lập tổ chức thanh tra, thường là gắn với bộ phận tổ chức, pháp chế hoặc văn phòng: tiến hành hàng ngàn đợt thanh tra, kiểm tra, xử lý nhiều cán bộ sai phạm về quản lý kinh tế, tham ô, lãng phí. Ngoài ra, thực hiện Pháp lệnh về giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân năm 1981, Ban Thanh tra Bộ Giao thông vận tải và các đơn vị trực thuộc dưới sự chỉ đạo, hướng dẫn của Ban Thanh tra Bộ đó giúp Thủ trưởng giải quyết hoặc tham gia giải quyết rất nhiều khiếu nại, tố cáo. Thanh tra Bộ Giao thông vận tải tham gia nhiều đoàn thanh tra của Uỷ ban Thanh tra Nhà nước.
Từ năm 1990 đến 2004, Nhà nước ban hành Pháp lệnh Thanh tra ngày 01/4/1990 của Hội đồng Nhà nước, Nghị định số 244-HĐBT ngày 30/6/1990 của Hội đồng Bộ trưởng, đánh dấu một bước chuyển mới cho ngành Thanh tra Việt Nam. Pháp lệnh quy định nguyên tắc chung đối với chức năng, nhiệm vụ, trình tự thanh tra và hệ thống tổ chức thanh tra nhà nước, trong đó có thanh tra bộ, ngành.
Bộ Giao thông vận tải ban hành Quyết định số 1151/QĐ-TTr ngày 12/6/1993 về việc ban hành “Quy chế tổ chức và hoạt động thanh tra của Bộ Giao thông vận tải”. Theo đó, Ban thanh tra được đổi tên thành Thanh tra Bộ; thành lập Thanh tra các Cục. Thanh tra Bộ gồm có: Chánh Thanh tra Bộ, Các Phó Chánh Thanh tra Bộ - trong đó có 1 Phó Chánh Thanh tra được phân công làm nhiệm vụ thường trực, Chánh Thanh tra Bộ do Thủ tướng Chính phủ bổ nhiệm. Thanh tra các Cục chịu sự chỉ đạo, hướng dẫn về chuyên môn, nghiệp vụ của Thanh tra Bộ. Luật Khiếu nại tố cáo, Pháp lệnh chống tham nhũng, chống lãng phí thực hành tiết kiệm; hàng loạt các luật, pháp lệnh chuyên ngành ra đời. Nội dung của các luật, pháp lệnh này cũng quy định về tổ chức thanh tra chuyên ngành. Bên cạnh đó, để tháo gỡ vấn đề thanh tra chồng chéo đối với doanh nghiệp, Chính Phủ ban hành Nghị định số 61/1998/NĐ-CP, ngày 15/8/1998 về thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp. Từ những vấn đề thực tiễn đó, đã tác động rất tích cực vào hoạt động của các tổ chức Thanh tra Bộ Giao thông vận tải. Các tổ chức Thanh tra Bộ hoạt động ngày càng có trọng tâm, trọng điểm hơn. Trong số đó phải kể đến công tác lập kế hoạch thanh tra, kiểm tra hằng năm của các bộ. Các bộ cũng quan tâm nhiều hơn đến chức năng thanh tra đối với lĩnh vực quản lý ngành, giảm bớt việc thanh tra kinh tế - xã hội, giảm phiền hà cho doanh nghiệp, về giải quyết khiếu nại, tố cáo, mặc dù thanh tra không có thẩm quyền quyết định giải quyết khiếu nại, tố cáo, song thực chất thanh tra vẫn đảm nhận trách nhiệm tham mưu chính cho Thủ trưởng cơ quan quản lý nhà nước chuyên ngành giải quyết theo thẩm quyền các khiếu nại thuộc thẩm quyền, cụ thể là:
Thực hiện chương trình thanh tra, kiểm tra (Quyết định số 182/QĐ/98/TTr, ngày 06/02/1998, Quyết định 3557/1998/QĐ-TTr ngày 26/12/1998, Quyết định số 212/QĐ- BGTVT, ngày 26/01/2000 của Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải), toàn Ngành đã tiến hành hàng nghìn cuộc thanh tra đối với hàng trăm đơn vị trong và ngoài ngành. Nội dung thanh tra chuyển hướng sang thanh tra trong phạm vi quản lý nhà nước chuyên ngành (chủ yếu là các cục), đồng thời vẫn duy trì việc thanh tra các nội dung liên quan đến kinh tế như thu chi phí, lệ phí, kinh doanh dịch vụ, quản lý dự án. Qua thanh tra, kiểm tra đã giúp cho cơ quan, đơn vị quản lý điều chỉnh bổ sung, sửa đổi thể chế quản lý nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và thực hiện nhiệm vụ sản xuất kinh doanh như ở các cuộc thanh tra, kiểm tra đã thực hiện. Đồng thời, Ban có kiến nghị thu hồi về kinh tế, về xử lý hành chính đối với người có sai phạm.Công tác tiếp dân, tiếp nhận và xử lý đơn thư khiếu nại tố cáo được tổ chức chặt chẽ, giải quyết dứt điểm một số vụ kiện kéo dài.
Thanh tra Bộ Giao thông vận tải giai đoạn từ khi có Luật Thanh tra năm 2004 đến nay.
Ngày 16/6/2004, Chính phủ ban hành Nghị định số 136/2004/NĐ-CP ngày 16/6/2004 về tổ chức và hoạt động của Thanh tra giao thông vận tải. Có thể nói, đây là Nghị định về thanh tra ngành đầu tiên của Chính phủ triển khai Luật Thanh tra 2014. Theo đó, các tổ thanh tra giao thông vận tải từ Trung ương đến địa phương được kiện toàn lại nhằm thống nhất tổ chức, chức năng, nhiệm vụ thanh tra nhà nước (nay là thanh tra hành chính) và thanh tra chuyên ngành. Lúc này, Thanh tra Bộ Giao thông vận tải có vai trò rất quan trọng, ngoài việc giúp Bộ trưởng tiến hành các cuộc thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, thực hiện phòng chống tham nhũng còn thực hiện giúp Bộ trưởng quản lý nhà nước về công tác thanh tra trong phạm vi toàn quốc.
Ngày 02/11/2004, Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải có Quyết định số 21/2004/QĐ-BGTVT quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Thanh tra Bộ Giao thông vận tải, đây là Quyết định cụ thể hoá Nghị định số 136/2004/NĐ-CP ngày 16/6/2004 của Chính phủ. Theo đó, Thanh tra Bộ được tổ chức thành các phòng, bao gồm: Phòng Tổng hợp: Tham mưu, giúp Chánh Thanh tra Bộ về công tác kế hoạch - tổng hợp; đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ, quản lý tiêu chuẩn chức danh thanh tra viên giao thông vận tải; quản lý tài chính - tài sản của Thanh tra Bộ; công tác tiếp công dân; giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng ngừa, chống tham nhũng ở cơ quan Bộ Giao thông vận tải; Phòng thanh tra 1: Tham mưu, giúp Chánh Thanh tra Bộ về công tác thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng ngừa, chống tham nhũng thuộc các lĩnh vực giao thông vận tải đường bộ và hàng không. Phòng thanh tra 2: tham mưu, giúp Chánh Thanh tra Bộ về công tác thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng ngừa, chống tham nhũng thuộc các lĩnh vực giao thông vận tải đường sông, đường sắt và hàng hải.
Ngày 29/10/2007, Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải ban hành Quyết định số 3296/QĐ-BGTVT về việc thành lập Phòng Thanh tra 3 thuộc Thanh tra Bộ Giao thông vận tải. Đây là quyết định xuất phát từ yêu cầu tăng cường quản lý nhà nước và thực hiện các cuộc thanh tra, kiểm tra chuyên ngành giao thông vận tải. Phòng Thanh tra 3 có chức năng tham mưu quản lý nhà nước về công tác thanh tra, thực hiện công tác thanh tra chuyên ngành đường bộ, đường sắt, đường thủy nội địa, hàng hải và hàng không, quản lý tiêu chuẩn chức danh, hướng dẫn nghiệp vụ thanh tra chuyên ngành, tham mưu về công tác bảo đảm trật tự an toàn giao thông theo nhiệm vụ Bộ trưởng, Chủ tịch Ủy ban an toàn giao
thông Quốc gia giao (sau đó được ghi nhận chính thức tại Quyết định số 24/2008/QĐ-BGTVT của Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Thanh tra Bộ
Giao thông vận tải).
Ngày 23/02/2011, Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải đã có Quyết định số 316/QĐ-BGTVT về việc thành lập Phòng Thanh tra 4. Quyết định này xuất phát từ yêu cầu công tác tiếp công dân, tiếp nhận đơn thư, giải quyết khiếu nại tố cáo và nhiệm vụ phòng, chống tham nhũng ngày càng phức tạp, đòi hỏi phải có bộ phận chuyên trách, tham mưu thực hiện. Phòng Thanh tra 4 có chức năng giúp Chánh Thanh tra Bộ trực tiếp tổ chức việc tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và tham mưu thực hiện công tác phòng, chống tham nhũng trong phạm vi trách nhiệm giải quyết của Bộ.
Ngày 22/4/2013, Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải có Quyết định số 1045/QĐ-BGTVT thành lập Phòng Thanh tra 5 thuộc Thanh tra Bộ Giao thông vận tải.Trong thời kỳ này, công tác cổ phần hoá các doanh nghiệp đang diễn ra mạnh mẽ, cơ chế quản lý vốn, tài sản có nhiều thay đổi, ngành giao thông vận tải bắt đầu kêu gọi đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng bằng nhiều nguồn vốn (BOT, BT, EPC…) đòi hỏi phải tăng cường quản lý lĩnh vực này. Xuất phát từ yêu cầu đó, Bộ trưởng quyết định Phòng thanh tra này. Phòng Thanh tra 5 có chức năng giúp Chánh Thanh tra thực hiện việc theo dõi về công tác quản lý tài chính tại các doanh nghiệp thuộc Bộ Giao thông vận tải và chủ trì thực hiện các cuộc thanh tra, kiểm tra đối với các doanh nghiệp, các đơn vị sự nghiệp do Bộ quyết định thành lập.
Ngày 31/5/2013, Chính phủ ban hành Nghị định số 57/2013/NĐ-CP quy định về tổ chức và hoạt động thanh tra ngành Giao thông vận tải theo Luật Thanh tra 2010. Đây là lần kiện toàn lại lần thứ 2 kể từ sau Pháp lệnh thanh tra 1990. Lần kiện toàn này về cơ bản Thanh tra Bộ không có nhiều thay đổi, mà chủ yếu là thay đổi ở các Cục quản lý chuyên ngành. Theo đó, Thanh tra Tổng cục Đường bộ Việt Nam, Cục Đường sông Việt Nam và Cục Đường sắt Việt Nam không còn nữa, tổ chức này chuyển thành một bộ phận giúp việc về công tác thanh tra chuyên ngành của Tổng cục trưởng, Cục trưởng.
Ngày 28/7/2015, Bộ Giao thông vận tải có Quyết định số 2705/QĐ-BGTVT của Bộ trưởng về việc thành lập Phòng Giám sát, kiểm tra và xử lý sau thanh tra thuộc Thanh tra Bộ (Phòng Thanh tra 6). Đây là Quyết định xuất phát từ yêu cầu thực tiễn việc chấp hành quy trình và thi hành kết luận thanh tra còn nhiều bất cập. Xuất phát từ yêu cầu đó, thực hiện chủ trương, chỉ đạo của Thanh tra Chính phủ, ngay sau khi nhận nhiệm vụ Chánh Thanh tra, đồng chí Lê Thanh Hà đã chỉ đạo nghiên cứu, tham mưu trình Bộ trưởng quyết định thành lập Phòng thanh tra này. Phòng Thanh tra 6 giúp Chánh Thanh tra giám sát, kiểm tra và xử lý sau thanh; theo dõi, giám sát, thẩm định việc thực hiện quy trình thanh tra.
Tính đến tháng 12/2015, hiện nay Thanh tra Bộ Giao thông vận tải có 39 định biên, bao gồm 01Chuyên viên cao cấp, 4 Thanh tra viên cao cấp (trong đó 1 thanh tra viên cao cấp giữ chức vụ Phó Chánh Thanh tra Bộ được biệt phái từ Bộ Công an), 15 Thanh tra viên chính, 19 Thanh tra viên.
Thanh tra Bộ Giao thông vận tải qua các thế hệ đã góp phần thành công và bảo vệ thành quả cách mạng của dân tộc. Trong thời kỳ đổi mới, Thanh tra góp phần hạn chế, đẩy những tàn dư của thời kỳ tập trung quan liêu bao cấp, tư tưởng bảo thủ trì trệ. Thanh tra đã chứng tỏ là phương thức hữu hiệu tăng cường pháp chế, bảo đảm pháp luật nói chung, pháp luật chuyên ngành Giao thông vận tải nói riêng được thực hiện nghiêm chỉnh và đi vào cuộc sống. Điều quan trọng khác là hoạt động thanh tra, kiểm tra của các tổ chức thanh tra trong ngành giúp cho nhiều cơ quan, đơn vị ổn định tình hình nội bộ, thúc đẩy sản xuất kinh doanh phát triển, bảo vệ các công trình giao thông và từng bước hạn chế và đẩy lùi tai nạn giao thông, đảm bảo trật tự an toàn giao thông vận tải và trật tự an toàn đô thị. Đồng thời, qua thanh tra có những kiến nghị, tham mưu với lãnh đạo Bộ và thủ trưởng các cấp trong ngành trên nhiều mặt về công tác tổ chức, công tác cán bộ nhất là trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo, công tác quản lý ngành qua những văn bản pháp quy của Bộ.
Trải qua hơn 60 năm xây dựng và phát triển, thấm nhuần lời dạy của Hồ Chí Minh “Thanh tra là tai mắt của trên, là bạn của dưới”, “Thanh tra như tấm gương cho người ta soi, gương mờ không soi được”, lớp lớp cán bộ của Ban Thanh tra, sau này là Thanh tra Bộ Giao thông vận tải không ngừng vun đắp, xây dựng tổ chức ngày càng lớn mạnh như ngày hôm nay.
Ban biên soạn
Thanh tra Bộ GTVT